Chińskie kontrole eksportowe REE 2025: 12/17 pierwiastków – globalne konsekwencje i wpływ na Polskę

Wstęp: ten kryzys REE jest inny niż wszystkie poprzednie

Kryzys 2025 różni się od szoku cenowego 2010–2011 i napięć z lat 2020–2023 w jednym kluczowym aspekcie: tym razem Chiny nie ogłaszają prostego embarga, tylko budują finezyjną, wielopoziomową maszynę administracyjną. Licencje eksportowe, zakaz zastosowań militarnych, kontrola technologii oraz możliwość objęcia regulacjami także produktów powstających poza Chinami tworzą system, który można dowolnie luzować i dokręcać – w zależności od aktualnych celów Pekinu.

Artykuł China Briefing z listopada 2025 r. precyzyjnie opisuje, jak działa ten mechanizm: które pierwiastki są kontrolowane, w jakich formach (metale, stopy, tlenki, magnesy, targety), jakie są zasady eksterytorialności oraz jakie skutki może to mieć dla firm na całym świecie. Na tej podstawie – oraz w oparciu o oficjalne komunikaty MOFCOM i analizy niezależnych ośrodków – pokazujemy pełny obraz sytuacji, z naciskiem na konsekwencje dla Polski.

1. Kwietniowe kontrole (Announcement No. 18 of 2025) – 7 pierwiastków pod stałym nadzorem

4 kwietnia 2025 r. Ministerstwo Handlu ChRL (MOFCOM) opublikowało ogłoszenie (Announcement No. 18 of 2025), wprowadzające licencjonowanie eksportu siedmiu pierwiastków ziem rzadkich i ich pochodnych. Zgodnie z opisem China Briefing oraz treścią komunikatu, każda forma tych REE – metal, tlenek, określone stopy, targety, część magnesów – wymaga odtąd pozwolenia eksportowego. Licencje są rozpatrywane m.in. pod kątem kraju docelowego, odbiorcy końcowego i zastosowania.

Oficjalne dokumenty wskazują wprost, że zakaz dotyczy eksportu do zastosowań militarnych, broni masowego rażenia, terroryzmu oraz sytuacji, w których nie da się wiarygodnie zweryfikować end-use / end-user. China Briefing podaje także, że w praktyce firmy muszą liczyć się z okresem oczekiwania na licencję do 45 dni roboczych – co przy złożonych łańcuchach dostaw oznacza realne ryzyko opóźnień i zatorów.

Tabela 1 – siedem pierwiastków objętych kwietniowym licencjonowaniem

China Briefing pokazuje także twarde liczby eksportowe: po wejściu kwietniowych regulacji wzrost eksportu REE w kwietniu wyniósł zaledwie 4,8% rok do roku (wcześniej dynamika była dużo wyższa), w maju odnotowano spadek o 5,7%, a dopiero w czerwcu nastąpił skok o ponad 60% – efekt kumulacji zaległych licencji. To praktyczne potwierdzenie, że system pozwoleń nie jest „formalnością”, ale realnym narzędziem sterowania wolumenem eksportu.

2. Październikowe rozszerzenie – 12 z 17 REE pod kontrolą i kij w postaci eksterytorialności

9 października 2025 r. MOFCOM ogłosił kolejne rozporządzenie, rozszerzające system kontroli o pięć dodatkowych pierwiastków: holm (Ho), erb (Er), tul (Tm), europ (Eu) i iterb (Yb). Jak podkreśla China Briefing, po tej zmianie eksport 12 z 17 pierwiastków ziem rzadkich znalazł się pod jakąś formą nadzoru licencyjnego. Co ważne, regulacje dotyczyły nie tylko surowców, ale również wybranych produktów zaawansowanych, urządzeń i technologii.

Najbardziej drażliwym elementem październikowego pakietu była eksterytorialność: produkty wytworzone poza Chinami, zawierające powyżej 0,1% wartościowo materiałów z określonej listy (Listy 1–3) lub powstałe przy użyciu chińskiej technologii separacji/recyklingu, również wymagałyby chińskiej licencji eksportowej. Innymi słowy – nawet gdy magnes NdFeB jest wyprodukowany w Europie, ale zawiera krytyczne REE z Chin albo powstał na chińskiej linii separacji, Pekin zachowuje sobie prawo głosu, kto może go dalej eksportować.

Tabela 2 – pięć dodatkowych pierwiastków objętych rozszerzonymi kontrolami

Listy eksterytorialne – jak Chiny sięgają poza własne granice

China Briefing i zachodnie kancelarie (Mayer Brown, Taylor Wessing) wskazują, że październikowy pakiet wprowadza trzy listy powiązanych materiałów i produktów: listę materiałów wejściowych (metale, stopy, tlenki REE), listę magnesów trwałych oraz listę targetów platerujących. Jeśli udział materiałów z tych list w produkcie wytworzonym poza Chinami przekracza próg 0,1% wartości końcowej, eksport takiego produktu mógłby zostać objęty chińską licencją.

Dla firm zachodnich oznacza to jedno: nawet jeśli próbujesz „uciec” z produkcją poza Chiny, ale nadal bazujesz na chińskim surowcu albo chińskiej technologii separacji, nie uciekasz wcale. MOFCOM może w każdej chwili włączyć tryb licencyjny i zażądać dokumentacji end-use / end-user także dla produktu powstającego w Estonii, Polsce czy USA.

3. Zawieszenie po szczycie Trump–Xi: co faktycznie zmieniło, a czego nie

Pod koniec października 2025 r. odbyło się spotkanie Xi–Trump, po którym chińska strona ogłosiła zawieszenie części październikowych przepisów na okres jednego roku. China Briefing wyjaśnia, że chodzi o wstrzymanie stosowania nowych, rozszerzonych środków – w tym części regulacji eksterytorialnych – do 10 listopada 2026 r. To ważna korekta kursu, ale nie odwołanie całego systemu.

Kwietniowe licencje na siedem pierwiastków pozostają w mocy. Nadal obowiązuje też zasada zakazu zastosowań militarnych, WMD oraz wymóg weryfikacji odbiorców i przeznaczenia. Zawieszenie nie oznacza więc „powrotu do normalności”, tylko odroczenie pełnej wersji październikowego pakietu. Pekin zachowuje sobie możliwość ponownego włączenia wszystkich narzędzi – w całości lub selektywnie – jeśli uzna to za korzystne w sporze celnym z USA lub w negocjacjach z UE.

To dlatego część analityków (Benchmark Mineral Intelligence, Trivium China) mówi o rocznym „okienku” dla Zachodu. W tym czasie można jeszcze podnieść głowę znad slajdów i zacząć realnie budować alternatywy: kontrakty długoterminowe, własne moce separacji, recykling i – co najważniejsze – zapasy strategiczne. Kto nie wykorzysta tej przerwy, będzie później płacił cenę dyktowaną przez tych, którzy ją wykorzystali.

4. Co robią najwięksi gracze – Tesla, Toyota, MP Materials, Lynas, Neo

Żeby zrozumieć, jak poważnie trzeba traktować chińskie kontrole, najlepiej spojrzeć na zachowanie tych, którzy mają najwięcej do stracenia – i największe możliwości działania. Tesla, Toyota, MP Materials, Lynas i Neo Performance Materials od lat zakładają, że Chiny będą używać REE jako narzędzia politycznego. Dlatego postawili na brutalny realizm: kontrakty, własne zakłady, technologie bez ciężkich REE i państwowe wsparcie liczone w miliardach dolarów.

Tesla – zapasy, własna separacja, mniej Dy w magnesach

Z publicznych raportów finansowych Tesli i wypowiedzi zarządu wynika, że firma od kilku lat agresywnie zabezpiecza się na wypadek chińskich ograniczeń. Budowane są zapasy NdPr i ciężkich REE, podpisywane kontrakty z dostawcami spoza Chin, a równolegle rozwijane technologie magnesów z mniejszą zawartością Dy. W praktyce oznacza to, że każda kolejna generacja silników trakcyjnych Tesli jest mniej wrażliwa na szoki podaży Dy/Tb.

Dodatkowo Tesla stawia na integrację pionową w USA – budowę własnej infrastruktury przetwarzania i produkcji magnesów, we współpracy z lokalnymi partnerami. Dane szczegółowe są różnie szacowane w raportach branżowych, ale trend jest jasny: Musk nie chce, żeby przyszłość firmy zależała wyłącznie od dobrej woli MOFCOM.

Toyota i japońska szkoła: magnesy bez Dy/Tb + zapasy państwowe

Po kryzysie 2010–2011 Japonia była pierwszym krajem, który naprawdę potraktował REE jako element bezpieczeństwa narodowego. Toyota – przez spółki i JV powiązane z producentami magnesów – opracowała magnesy NdFeB o wysokiej koercji bez użycia Dy i Tb w części kluczowych modeli. Równolegle Japonia zbudowała państwowy stockpile REE, który według danych rządowych ma zabezpieczać nawet kilkanaście miesięcy krytycznego zużycia dla wybranych sektorów.

To nie jest teoria na slajdach, tylko gotowy system. Gdy w 2025 roku Chiny ogłosiły nowe kontrole, japońskie firmy już miały podpisane umowy z dostawcami poza Chinami, działające zakłady separacji, projekty recyklingowe oraz magazyny. Europa w tym czasie wciąż dopiero dyskutowała o strategiach i kolejnych „aktach o surowcach krytycznych”.

MP Materials, Lynas, Neo – filary Zachodu poza Chinami

MP Materials w USA, Lynas w Australii i Neo w Estonii to trójka, na której Zachód próbuje budować alternatywę wobec chińskiej dominacji. Dane z komunikatów giełdowych i analiz pokazują, że moce separacji NdPr oraz – w ograniczonym zakresie – ciężkich REE rosną, ale wciąż nie są w stanie w pełni zrównoważyć udziału Chin. Adamas Intelligence szacuje, że nawet przy realizacji wszystkich obecnie planowanych projektów, w 2030 roku deficyt Dy i Tb pozostanie znaczący.

Jednocześnie widać wyraźnie, że największe koncerny (Tesla, Toyota, duże grupy motoryzacyjne i energetyczne) rezerwują sobie znaczną część mocy produkcyjnych Lynas, Neo czy MP na podstawie długoterminowych umów. Małe i średnie firmy – a tym bardziej kraje bez własnych projektów – lądują w kolejce. To twarda rzeczywistość, którą w Polsce często przykrywa się hasłami o „dywersyfikacji” i „zielonej transformacji”, bez odpowiedzi na proste pytanie: kto i na jakich warunkach sprzeda nam realne tony NdFeB z Dy/Tb w 2028 roku.

5. Polska na tle potentatów – tabela brutalnej rzeczywistości (szacunki autora)

Oficjalne statystyki dla Polski są szczątkowe, ale na podstawie danych o imporcie UE, strukturze produkcji i rozmów branżowych można naszkicować przybliżony obraz. To nie są dane z jednego raportu rządowego – to szacunki autora, oparte na dostępnych informacjach publicznych i doświadczeniu z rynku magnesów NdFeB. I nawet jeśli pomylimy się o 10–20%, kierunek pozostaje ten sam: przepaść między tym, co robią potentaci, a tym, co robimy my.

Ta tabela nie ma straszyć – ma otrzeźwić. Jeśli uważamy, że Polska ma pozostać krajem z poważnym przemysłem motoryzacyjnym, energetyką wiatrową i sensownym udziałem w łańcuchach dostaw wysokich technologii, to kwestia REE nie jest „tematem niszowym”. Jest fundamentem. Bez niego reszta to dekoracja.

6. Symulacja kosztów – jak Dy/Tb przekładają się na złotówki (szacunki autora)

Poniższa tabela to uproszczona symulacja wpływu 2–3-krotnego wzrostu cen Dy/Tb na wybrane sektory w Polsce. Nie jest to oficjalna prognoza rządowa – to kalkulacja poglądowa, pokazująca rząd wielkości problemu. Dane bazują na typowych udziałach ciężkich REE w magnesach i przybliżonych strukturach kosztów komponentów.

W praktyce trzeba do tego doliczyć efekt lewara: wyższy koszt finansowania zapasów, droższy prąd dla hut i zakładów obróbki, marże pośredników i niepewność dostaw. Dlatego realny wzrost cen produktów końcowych może być 2–3 razy większy niż sam efekt surowcowy. Jeśli Dy i Tb drożeją trwale, cały łańcuch płaci więcej – od producenta silnika po klienta, który płaci ratę leasingu za auto elektryczne.

7. Stara szkoła, starzy fachowcy – dlaczego branża REE i magnesów powinna być chroniona przez państwo

W Polsce wciąż działa grupa firm i ludzi, którzy od lat zajmują się importem, obróbką i dystrybucją magnesów neodymowych, ferrytowych, separatorów oraz komponentów z REE. To nie są grantowe startupy z prezentacją pod inwestora, tylko „stara szkoła” – ludzie, którzy pamiętają kryzys 2010–2011, wiedzą, jak wyglądają realne negocjacje z dostawcami w Azji i potrafią odróżnić uczciwą fabrykę od pośrednika przepakowującego cudzy towar w ładną narrację.

Jeżeli państwo traktuje bezpieczeństwo surowcowe poważnie, to właśnie te firmy powinny być objęte realną ochroną: łatwiejszym dostępem do finansowania zapasów strategicznych, priorytetem w programach wsparcia, sensownymi warunkami energetycznymi i jasnym statusem w systemie prawnym. Bez nich cała rozmowa o „suwerenności w REE” zostaje na poziomie strategii i powerpointów.

Magnes NdFeB klasy N52 w silniku EV, rotor generatora w turbinie offshore czy mały, ale krytyczny magnes w systemie naprowadzania amunicji precyzyjnej – to nie są egzotyczne dodatki. To elementy infrastruktury krytycznej XXI wieku. Jeśli kraj potrafi chronić operatorów sieci energetycznych, gazociągi czy przemysł zbrojeniowy, to równie dobrze może – i powinien – chronić tych, którzy dostarczają mu REE i magnesy. Bo bez nich wszystkie wielkie plany transformacji energetycznej i przemysłowej kończą się na konferencjach prasowych.

8. Wniosek: Chiny mają luksus czasu. Polska – nie.

Chiny zbudowały system kontroli eksportu REE, który można w dowolnym momencie zaostrzać, luzować, zawieszać i wznawiać. Mają moce separacji, własny przemysł magnesów, rosnącą flotę EV i cały czas na świecie. Jeśli Zachód będzie działał powoli, Pekin po prostu będzie dalej zarządzał kranem – raz odkręcając, raz przykręcając. I za każdym razem ktoś będzie za to płacił.

Najwięksi już się zabezpieczyli. Tesla, Toyota, MP, Lynas, Neo – każdy z tych graczy ma jasny plan, kontrakty, zapasy, własne zakłady i wsparcie państw. Polska na razie ma głównie prezentacje, hasła i ogólniki. Ten tekst nie jest lamentem. Jest sygnałem ostrzegawczym. Jeśli chcemy mieć realny przemysł – od motoryzacji po OZE i obronność – musimy potraktować REE i magnesy jak to, czym są w rzeczywistości: strategiczną infrastrukturą. A nie egzotyczną ciekawostką z działu „nauka i technika”.

Najczęściej zadawane pytania o chińskie kontrole eksportowe REE 2025